Gezondheid wordt vaak gezien als iets wat er is doordat er iets niet is, namelijk tekenen van ongezondheid.
- Objectieve tekenen (signs) vb. hoe bloeddruk gemeten
- Subjectieve symptoben vb. pijn
Ziekte-gezondheidscontinuum
→ Ziekte en gezondheid overlappen elkaar. Er zijn verschillende gradaties van welzijn en ziekte.
Aarom Antonovsky: we zijn allemaal terminaal, en zolang we een zuchtke adem in ons hebben zijn we ook in zekere mate nog gezond.
Gezondheid houdt een positieve staat van fysiek, mentaal en sociaal welbevinden in - niet simpel de afwezigheid van ziekte of verwonding-. die varieert gedurende een periode in continuum.
Welke ziekte had je vroeger en welke nu?
Vroeger (17e, 18e, 19e eeuw) stierven veel mensen in Noord- Amerika aan 2 soorten ziekten. Namelijk voedingsgerelateerde ziekte (ondervoeding/slechte voeding) en infectieziekten. In het grootste gedeelte van de wereld zijn infectieziekten nog steeds de belangrijkste doodsoorzaken. Veel ziekte zoals pokken, difterie, gele koorts, mazelen, griep begonnen pas in Amerika voor te komen toen de Europeanen zich er vestigden. Veel amerikanen stierven door 2 redenen:
I. De oorspronkelijke bevolking was nooit blootgesteld aan de nieuwe micro-organismen
II. Immuniteitsfuncties waren waarschijnlijk beperkt door een lage graad van genetische variatie onder dit volk (inteelt)
Aan het einde van de 19e eeuw was het aantal doden door infectieziekten sterk gedaald. Dit kwam door enerzijds medische vooruitgang, maar vooral als gevolg van de preventieve maatregelen die waren genomen: hygiene, betere voeding, schoon water en riolering.
De grootste doodoorzaak in ontwikkelde landen zijn nu chronische ziekten.
Redenen: de industrialisatie, meer blootstelling aan stress en chemische middelen. Daarnaast zijn er meer mensen die de leeftijd halen dat je een groter risico op deze ziekten loopt.
De grootste doodoorzaak in Amerika voor kinderen en pubers: ongelukken (43%) t/m leeftijd 15 kanker en aangeboren/congentiale afwijkingen en voor pubers (15-24) moord en zelfmoord.
Geschiedenis: fysiologie, ziekteprocessen en de geest
Pre historie
Mensen dachten dat fysieke en mentale ziekten werden veroorzaakt door mystieke krachten, zoals boze geesten.
Oude Griekenland en Rome
Het oude Griekenland had de eerste ideeën over fysiologie, ziekteprocessen en het brein rond 500-300 v Chr.
- Hippocrates lichaamssappentheorie: het lichaam heeft 4 vloeistoffen (humors). Als deze humors harmonieus en gebalanceerd zijn, zijn we gezond. Ziekte ontstaat als de humors fout zijn gemixt. Hippocrates raadde een goed dieet en het vermijden van extremen aan.
- Plato was een van de eersten die het lichaam en de geest als 2 verschillende entiteiten zag. Dit bleef voor meer dan 1000jr het dominante gezichtspunt
- Galenus (200 jr na Chr) deed ontdekkingen door sectie te verrichten op dieren: hij besefte dat ziekten in bepaalde delen van het lichaam gelokaliseerd konden worden, en dat verschillende ziekten verschillende effecten hebben.
Middeleeuwen (5e -15e eeuw)
Galenus' ideeën overheersten in eerste instantie nog steeds. De invloed v/d kerk in het kerk in het vertragen v.d. ontwikkeling van medische kennis was enorm. Volgends de kerk was de mensen een wezen met een ziel met een vrije wil en kon hij niet het object van sectie zijn (evenmin dieren). Het geloof in demonen vergrootte weer. Ziekte werd gezien als Gods straf voor zondigen. Priesters deden medische zorg en duiveluitdrijvingen. Pas in de 13e eeuw kwamen weer nieuwe ideeën over de mind/body probleem op.
→ Thomas Aquinas verwierp de veronderstelde scheiding tussen lichaam en geest. Hij zag lichaam en geest als een interrelationele eenheid die de gehele persoon vormde.
Renaissance en daarna
14e en 15e eeuw, de mens meer centraal ipv God, zoeken naar de waarheid, verschillende perspectieven.
→ Rene Descartes (17e eeuw) hij zag lichaam en geest als aparte entiteiten, maar deed drie ontdekkingen:
I. Hij zag het lichaam als een machine en beschreef hoe acties en sensaties optraden
II. Hij veronderstelde dat lichaam en geest konden communiceren d.m.v. de pijnappelklier/epifyse
III. Hij geloofde dat dieren geen ziel hebben en dat de ziel van mensen het lichaam verlaat na de dood → dus sectie mag wel.
In de 18 en 19e eeuw gingen ontwikkelingen snel, vooral door de ontdekking van de microscoop en het gebruik van secties bij autopsies.
Biomedische model: alle ziekten of fysieke mankementen kunnen worden verklaard door verstoringen in de fysiologische processen, die ontstaan door verwondingen, biochemische onevenwichtigheden, bacteriële of virale infecties. Het model veronderstelt dat ziekte een aandoening van het lichaam is en dat het is gescheiden van de psychologische en sociale processen van de geest. Dit werd breed geaccepteerd gedurende 19e en 20e eeuw en is nog steeds de heersende praktijk binnen de geneeskunde.
De rol van psychologie in gezondheid
Problemen in het gezondheidszorgsysteem
Gezondheidszorgkosten nemen toe (ongeveer 10%). De oorzaken van chronische ziekten (die het meeste voorkomen) zijn goed onderzocht, maar de behandeling niet (effectief). Wel worden de ziekten sneller gediagnosticeerd dan vroeger. Een andere reden is dat mensen zijn veranderd: meer bewust van symptomen, meer gemotiveerd om voor hun eigen gezondheid te zorgen en gemakkelijker dan vroeger de dokter kunnen betalen. Dit is gerelateerd aan de psychologische en sociale aspecten van de persoon, maar de persoon als een uniek individu is niet opgenomen in het biomedische model.
De persoon in gezondheid en ziekte
Levenstijl en ziekte
Infectieziekten worden voorkomen door hygiene en voedselmaatregelen. Chronische ziekten door aandacht te besteden aan risicofactoren. Kosten van levenstijlen (roken, niet bewegen etc) zijn voor de gemeenschap (verzekering). Mensen doen niet wat goed voor hem is omdat:
- Slechte dingen een direct plezier opleveren
- Sociale druk ervaren om mee te doen in ongezond gedrag
- Omdat het zeer sterke gewoonten worden zoals fysieke verslaving of psychologische afhaneklijkheid
- Zich niet bewust van gevaren
Persoonlijkheid en ziekte
Persoonlijkheid refereert aan iemands redelijk stabiele cognitieve, affectieve of gedragsmatige neigingen. Mensen die stressvolle situatie optimistic te lijf gaan, lopen minder risico en als ze toch ziek worden, worden ze sneller beter. Maar andersom kan ziekte ook effect hebben op de persoonlijkheid; mensen die ernstig ziek zijn hebben vaak last van spanning, depressies, woede en hopeloosheid gevoelens.
Hoe de rol van psychologie opkwam
In het oude Griekenland al bestond het idee dat geneeskunde en psychologie elkaar beïnvloeden en verbonden zijn. Dit idee werd geformaliseerd door Sigmund Freud aan het begin van de 20e eeuw in de psychoanalyse.
→ Conversiehysterie: Patiënten met symptomen waar geen organische aandoening aan ten grondslag lag waren veroorzaakt door conversie van onbewuste emotionele conflicten.
Psychosomatische geneeskunde
Gevormd in 1930, American Psychosomatic Society, focus op medische disciplines. Zowel lichaam als geest heeft te maken met de ziekte. Vroeger richtte het onderzoek zich op psychoanalytische interpretaties voor specifieke gezondheidsproblemen: maagzweren, astma, migraine. Het is nu een breder gebied dat zich bezig houdt met de verbanden tussen psychologische en sociale factoren en biologische en fysiologische functies en de ontwikkeling en het verloop van een ziekte.
Medische gedragswetenschappen en gezondheidspsychologie → 1970
I. Medische gedragswetenschappen (klinische en medische psychologie)
Lidmaatschap is interdisciplinair en het vloeide voort uit het behaviorisme, focus op interventies zonder geneesmiddelen en operaties. Conditionering bleek effectief bij aanpak probleemgedrag en emoties (angst, teveel eten).
Nieuw ontwikkelde therapie: biofeedback, waarbij een patient zelf bijv bloeddruk controleert en in de gaten houdt en beheerst → operante conditionering.
II. Gezondheidspsychologie
Behaviorisme vormde ook een belangrijke basis voor gezondheidspsychologie, een divisie van de APA, geïntroduceerd in 1978, focus op psychologie, levensstijlen en emoties. Leden vooral psychologen. Vier doelstellingen
- Gezondheid bevorderen en behouden
- Ziekte voorkomen en behandelen en "goed" omgaan met...
- Oorzaken en diagnostische verbanden van gezondheid, ziekte en disfuncties vaststellen
- Gezondheidszorg en gezondheidsbeleid analyseren en verbeteren
Is het dan niet allemaal hetzelfde?
Overeenkomst = gedeelde kijk dat gezondheid en ziekte voorkomen uit de wisselwerking tussen biologische, psychologische en sociale krachten. Ongeveer dezelfde doelen + bestuderen dezelfde onderwerpen + delen dezelfde kennis
Onderscheid is in de mate van focus
- Psychosomatische psychologie: focus vooral op medische disciplines, vooral de toepassing van psychiatrie om psychische ziekte te begrijpen en behandelen.
- Behavioral medicine: focus op interventies die geen medicijnen of operaties gebruiken
- Gezondheidspsychologie: leunt op andere psychologische subvelden (klinisch, sociaal, ontwikkeling, experimentele en fysiologische) om leefstijl en emotionele processen te identificeren en te veranderen die tot ziekte leiden.
Wat zijn de huidige perspectieven op ziekte en gezondheid?
Als we de persoon toevoegen aan het biomedische model, krijgen we het biopsychosociaal model, grondlegger van dit model Engel (1977).
Het biopsychosociaal perspectief
De rol van biologische factoren
De genetische materialen en processen waardoor we kenmerken van onze ouders erven. Daarnaast omvat het aspecten van iemands fysiologische functies en structuur van het lichaam:
- Structurele defecten aan het lichaam (afwijkingen)
- Respons bij zelfbescherming (infectie bestrijden)
- Overdreven reageren als beschermingsfunctie (allergie)
De rol van psychologische factoren
Gedrag en mentale processen zijn de focus van psychologie: cognitie, emotie, motivatie.
 |
| System - Biopsychosociaal model |
De persoon als geheel is zeer complex. Veel gezondheidsdeskundigen beseffen de impact van alle aspecten van iemands leven op ziekte en gezondheid, dit is de holistische aanpak.
Systeem = een dynamische entiteit die bestaat uit verschillende componenten die continu met elkaar interacteren. Een systeem op een niveau (de persoon) wordt beinvloed door een systeem op een hoger niveau (bijv familie).
Het levensloop- en genderperspectief
Levensloopperspectief → mensen veranderen door proces van ontwikkeling. In het levensloopperspectief worden de kenmerken van een persoon beschouwd rekening houdend met de eerdere ontwikkelingen, hun huidige toestand en hun verwachte toekomstige ontwikkeling.
- Soort ziekten: ouderen meer chronische ziekten dan kinderen, kinderen vaker infectiezieken
- Biologische systemen veranderen
- Psychologische systemen veranderen bijv cognitie groeit sterkt tijdens de schooljaren.
Genderperspectief: mannen en vrouwen verschillen in biologisch functioneren, gezondheidsgerelateerd gedrag en sociale relaties, en in de risico op bepaalde ziektes.